Çarlık istihbarat raporlarında Osmanlıya çalışan Ermeni bir ajan: Arşavir Saakyan
Adı Arşavir Saakyan, takma adı Artur Aseyan. Yozgat kökenli olan Saakyan, Türk hükümeti adına istihbarat faaliyeti yürütmektedir. Birinci Dünya Savaşı öncesinde, 1914ün başında Kafkasyaya geleceği haberi Çarlık istihbaratını harekete geçirir. Arturun görevi Türkiye Ermenilerinin Rus hükümetiyle olan bağını araştırmak, Rusyanın resmi olarak talep ettiği Ermeni reformları haricinde genel olarak Türkiye ve özellikle de Ermenilerin yaşadığı bölgelere yönelik ne tür planları olduğunu öğrenmektir.
Artur askeri istihbarat faaliyeti de yürütecektir. Bunun yanında Hınçakların Kafkaslardaki Türkiye karşıtı örgütlenmeleriyle ilgili bilgi toplayacaktır.
Ölüm emri verildi,
Yüzlerce resmi dağıtıldı Arturun peşinde sadece Çarlık polisi yoktur. Hınçak Partisinin merkez organı da onun hakkında arama kararı çıkartmış ve bulunduğunda mümkünse öldürülmesi, aksi takdirde bağlı bulundukları şehrin bilgilendirilmesi emrini vermiştir. Bunun yanında ölüm emrini infaz etmek üzere bir kişi de görevlendirilmiştir. Hatta partinin Kahiredeki organının gönderdiği, Arturun profilden ve önden çekilmiş fotoğraflarından yüzlerce basılarak halka dağıtılması istenmiştir. Fotoğraflar, üstünde Saakyanın kullandığı takma adlar da yazılı olmak üzere özellikle Hınçak ve Taşnak üyelerine verilmiş, ayrıca Avrupa, Asya, Amerika ve Afrikada Ermenilerin yaşadığı birçok yere gönderilmiştir. Diğer taraftan Taşnaksutyun Partisi de Saakyanın gelişinden haberdar olmuş ve Kafkaslardaki örgütleri bu konuda önlemler almaya başlamıştır.
Arturun Kafkaslara gelişinden Çarlık polisi ise esas olarak Hınçakların iç yazışmaları dolayısıyla haberdar olmuştur. İstihbarat faaliyeti sonucunda gizlice ele geçirdikleri bu iç yazışmaların ardından önlemler alınmış, özellikle Tiflis ve Kutaisi bölgeleri Jandarma İdareleri tarafından özel takip ve araştırma ağı oluşturulmuştur.
Çarlık Rusyası Türkiye İstihbarat Müdürünün İstanbuldan yazdığı 26 Nisan 1914 tarihli rapordan, Türkiyedeki yetkililerin Saakyanın varlığını çok önceden bildikleri anlaşılmaktadır. Ancak Türkiyeye karşı faaliyet yürüten bir Ermeni örgütüyle ilgili gizli istihbarat faaliyeti yapmasını Rusyanın çıkarlarına zarar verecek bir durum olarak görmemişler, bu sebeple daha önceden Saakyan hakkında merkeze bir rapor göndermemişlerdir. Fakat Arturun Rusyaya geleceğine dair Tiflisteki polis departmanından bilgi almaları üzerine ayrıntılı bir çalışma yürütmeye başlamışlardır.
Rusya Federasyonu Devlet Arşivinde (GARF)1 yer alan, Çarlık yetkililerinin
ve Ermeni örgütlerinin gizli veya çok gizli ibareli yazışmalarında Arşavir Saakyanın geçmişiyle ilgili de birçok bilgi yer almaktadır.
Eski bir taşnak üyesi
Çarlık polisi Saakyanın bir dönem Taşnaklar içinde yer aldığını tespit ederken, Taşnaksutyun Partisinin Doğu Bürosunun Kurucu Bölge Toplantısının zabıtlarında da izini bulmuştur. Aralık 1907-Ocak 1908 tarihlerine ait tutanakların parti içi yargılamalarla ilgili bölümlerinde şu bilgiler yer almaktadır: Artur ve Cohok isimli parti üyeleri, Nitra isimli bir yöneticiyi Bakû (Voskanapat) Merkez Komitesinin faaliyetlerinden dolayı suçlamışlardır. Merkez Komitesi tarafından kurulan komisyonun soruşturmasından sonra a) Bakû Merkez Komitesinin 1904-1906 yılları arasında parti program ve tüzüğüne aykırı hareket etmediğine, dönemin koşulları ve partiye hâkim olan hava çerçevesinde faaliyet yürütüldüğüne;2 b) Nitraya yönelik suçlamaların doğru olmadığına; c) Artura yargılamanın sonucunun iletilmesine ve Arturun Taşnaksutyunun düşmanlarına
inanmasından, onların açıklamalarına önem vererek Bakû Merkez Komitesini ve Nitrayı suçlamasından dolayı kınanmasına; d) Cohoka ise bütün suçlamalarının asılsız ve çarpıtmadan ibaret olduğunun bildirilmesine karar verilmiştir.
İstanbul Polis Müdürü Azmi Beye bağlı
Arşavir Saakyan, daha sonra doğrudan İstanbul Polis Müdürü Azmi Beyin altında çalışmaya başlar. Ermeni örgütlerinin faaliyetlerinin takibinde görev alır. İttihatçıların önemli simalarından Azmi Bey, Saakyanla ilgili Rus istihbarat raporlarında, Sadrazam Mahmut Şevket Paşanın katili Kavaklı Mustafayı bir Rus gemisinden gizlice kaçırmasıyla anılmaktadır.
Raporlara göre, Azmi Bey Kavaklı Mustafayı kaçırdıktan sonra cezalandırarak öldürmüş, ancak intihar ettiği söylentisi yayılmıştır. Daha sonra Rus elçiliğinin talebi üzerine Azmi Bey görevinden uzaklaştırılmış ve bir daha bu tür görevlere getirilmeyeceği konusunda anlaşılmıştır.
Fakat Azmi Bey kısa bir süre sonra Adana valisi olacaktır. Rusyanın talebi üzerine bu görevinden de alınmıştır. Rus istihbaratının sahip olduğu bilgiler, Arturun Kafkasyaya gönderildiği dönemde Azmi Beyin Mısırda olduğunu göstermektedir. Azmi Bey, Mısırdaki Türk yönetiminde önemli bir yere sahiptir ve farklı alanlarda verilen istihbarat görevlerini yerine getirmektedir.
kod adı no. 50
Azmi Beyle çok yakın çalışma içerisinde olan Arşavir Saakyan, farklı zamanlarda Artur Aseyan dışında birçok takma ad kullanmıştır. Hınçak yetkililerinin tespit ettiği adlar şunlardır:
Meher A. Megmuni, Filos Alis, Mok, Targat, Markiz, Alis Aştuni. Sivas, Kayseri ve Bursada bu isimlerle tanınan Saakyanın ismi, polis müdürü Azmi Beyin listesinde İngilizce olarak Rudolfston ve Maclad, Türkçe olaraksa Lurfi olarak geçmektedir. İstanbul polisinin listelerinde ayrıca Paul ve No. 50 adıyla da kayıtlıdır.
Pogos Nubar Paşa ve Sabah-Gülyana suikast girişimleri
Rus istihbaratının rapor ettiği üzere, daha öncesinden Artura, o dönemde Pariste bulunan ve görevini henüz bitirmiş olan Tüm Ermeniler Katolikosunun oluşturduğu Ermeni Milli Heyetinin başkanı Pogos Nubar Paşanın3 öldürülmesi görevi de verilmiştir. Bu suikastın örgütleyicisi de Ruslara göre Azmi Beydir. Artur daha sonra Mısıra gelecek, 1914 Martının ortalarına kadar orada kalacaktır. Mısırda bulunduğu süre içerisinde Hınçak Partisinin liderlerinden Sabah-Gülyan hakkında bilgi toplar ve düzenli olarak İstanbula rapor gönderir. Rus istihbaratına göre Artur, Sabah-Gülyana karşı suikast girişiminde de doğrudan yer almıştır. Amaç, Hınçakların Türkiyede yasa dışı faaliyet yürütme kararı aldığı, 1913 Eylülünde gerçekleştirilen 7. Parti Kongresine karşılık vermektir. Kongre, Sabah-Gülyanın başkanlığında toplanmıştır. Raporlarda Sabah-Gülyanın Semen ve Sarkis Kürekyan isimini de kullandığı, gerçek adının da Stepan Ter-Danielov olduğu kaydedilmiştir. Erivan vilayeti, Nahcivan kazası, Cagrı köyündendir.
Kafkasyaya ulaştığına dair bilgi yok Artur, 1914 Martının sonunda Kahireden İstanbula gelir. Muhtemelen İzmir, Bursa, Adapazarı yolunu takip etmiştir. Düzenli olarak İstanbul polisiyle irtibat halindedir. Arturun Rusyadaki görevi için Samsun ve Trabzondan geçerek Batum ya da Poti üzerinden Tiflis ve Bakûya gelmesi beklenmektedir. Diğer bir rivayete göre ise İskenderiyeden (Mısır) yola çıkıp doğrudan Batuma gidecektir. Hınçaklar, Arturun yakalanmasının suya düşmemesi için çok dikkatli davranılması gerektiği emrini vermiştir. Artur 4 Nisan 1914 tarihli, Tifliste yazılan erişebildiğimiz son rapora göre hâlâ Kafkasyaya varmamıştır. Daha sonra da geldiğine dair bir bilgi bulunmamaktadır.